Cần sớm hoàn thiện khung pháp lý để quản lý hiệu quả thuốc lá thế hệ mới

Theo xu hướng thế giới, thuốc lá thế hệ mới (TLTHM) xuất hiện tại Việt Nam ngày càng nhiều và có chiều hướng gia tăng. Trước thực trạng 90% lượng thuốc lá thế hệ mới trên thị trường là nhập lậu, các chuyên gia cho rằng: cần thiết phải có một khuôn khổ pháp lý để quản lý đồng bộ, đồng thời cho cả thuốc lá điện tử hệ thống đóng và thuốc lá làm nóng, nhằm giải quyết dứt điểm những bất cập hiện nay.

“Vấn nạn” nhập lậu thuốc lá thế hệ mới tại Việt Nam

Tại phiên thảo luận của Hội thảo, các chuyên gia đã đưa ra các quan điểm chia sẻ thẳng thắn, cởi mở và hữu ích về thực trạng TLTHM tại Việt Nam, tiềm năng giảm tác hại của TLTHM so với thuốc lá điếu truyền thống. Từ các kinh nghiệm quản lý TLTHM trên thế giới, các chuyên gia đã khuyến nghị về công tác quản lý sản phẩm này tại Việt Nam.

Hội thảo “Thuốc lá thế hệ mới tại Việt Nam: Khuyến nghị chính sách”

Mở đầu phiên thảo luận, bà Hà Thị Doánh - đại diện Vụ Chính sách - Pháp chế, Tổng cục Quản lý thị trường, Bộ Công Thương khẳng định: Nhu cầu sử dụng thuốc lá thế hệ mới ngày càng gia tăng. Tuy nhiên, hiện tại, do hành lang pháp lý chưa được thiết lập cho thuốc lá thế hệ mới, tất cả các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới tại Việt Nam đều được nhập lậu và tiêu thụ tràn lan trên thị trường “chợ đen”. Các sản phẩm nhập lậu này không rõ nguồn gốc xuất xứ, không có hóa đơn, chứng từ liên quan đến hàng hóa, không bảo đảm an toàn chất lượng.

Điều này đang đặt ra rất nhiều thách thức cho cơ quan Quản lý thị trường trong việc kiểm soát và xử phạt bởi lẽ, các sản phẩm TLTHM chưa có quy định pháp luật quản lý cụ thể. Hầu hết các vụ việc vi phạm liên quan đến hoạt động kinh doanh mặt hàng này chỉ có thể áp dụng Điều 15 (kinh doanh hàng hóa nhập lậu) hoặc Điều 17 (kinh doanh hàng hóa không rõ nguồn gốc xuất xứ) tại Nghị định số 98/2020/NĐ-CP đã được sửa đổi, bổ sung một số điều theo quy định tại Nghị định số 17/2022/NĐ-CP của Chính phủ.

Đồng thời, do chưa có căn cứ pháp luật để xác định một số loại TLTHM là sản phẩm thuốc lá theo quy định của Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá nên việc xử lý hình sự theo quy định tại Điều 190, 191 (Tội buôn bán, vận chuyển, tàng trữ hàng cấm là thuốc lá điếu nhập lậu) Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) không thể được áp dụng.

Bà Hà Thị Doánh – Đại diện Vụ Chính sách – Pháp chế, Tổng cục Quản lý thị trường (Bộ Công Thương)

Theo đó, cơ quan Quản lý thị trường chỉ tịch thu tang vật, xử phạt hành chính với mức cao nhất là 50 triệu đồng. Hình thức xử phạt này chưa tương xứng, dẫn đến công tác kiểm soát, ngăn ngừa từ các cơ quan chức năng càng khó có thể thực hiện.

Để giải quyết vấn đề này, bà Doánh cho rằng, Việt Nam không nên tiếp tục để ngỏ thị trường cho các sản phẩm lậu hoành hành mà cần ban hành một khung pháp lý đồng bộ, đồng thời áp dụng cho cả thuốc lá điện tử hệ thống đóng và thuốc lá làm nóng để giải quyết dứt điểm những bất cập nêu trên, góp phần đẩy lùi tình trạng nhập lậu đang ngày càng gia tăng, tạo cơ sở pháp lý rõ ràng cho Cơ quan quản lý thị trường.

Ông Nguyễn Mạnh Cường - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp của Quốc hội cho biết: Tình hình sử dụng các sản phẩm TLTHM nhập lậu gia tăng nhanh chóng trong thời gian gần đây và rất đáng lo ngại, gây ra các hệ lụy về an sinh xã hội và sức khỏe người dùng.

Thứ nhất, đối với người tiêu dùng, do các sản phẩm nhập lậu, hoàn toàn không chịu sự kiểm tra, giám sát về chất lượng sản phẩm, nguồn gốc xuất xứ, nguyên liệu, do đó, sức khỏe người tiêu dùng gặp rất nhiều rủi ro.

Thứ hai, lợi nhuận từ hoạt động kinh doanh bất hợp pháp thường được dùng để hỗ trợ cho các hoạt động bất hợp pháp khác gây ra những bất ổn tiềm tàng cho xã hội.

Thứ ba, gây thất thu lớn cho ngân sách nhà nước và thiệt hại cho các doanh nghiệp kinh doanh hợp pháp.

Thứ tư, các cơ quan quản lý thị trường đang gặp nhiều khó khăn trong việc xử lý vi phạm do chưa có một khuôn khổ chính sách đầy đủ cho TLTHM và không có sản phẩm hợp pháp thay thế trên thị trường.

“Thực trạng sử dụng TLTHM đã rất rõ ràng, đây là thời điểm cần phải có một giải pháp quản lý nhằm hài hòa lợi ích Nhà nước, người hút thuốc và doanh nghiệp cũng đã được Chính phủ chỉ đạo” – ông Cường nhấn mạnh.

Cần sớm có chính sách quản lý thuốc lá thế hệ mới

Với TLTHM, ông Nguyễn Mạnh Cường đưa ra 2 phương pháp ứng xử: Cấm hoặc quản lý. “Nhưng không nên chọn giải pháp “không quản được thì cấm”. Nếu có đầy đủ căn cứ khoa học để chứng minh rằng: TLTHM ưu việt hơn, việc sử dụng TLTHM ít tác hại hơn so với thuốc lá truyền thống và ít tác hại hơn cho những người xung quanh thì tại sao lại cấm? Tôi nghĩ: Việt Nam nên sớm có chính sách quản lý phù hợp” – ông Cường chia sẻ.

Đồng quan điểm với ông Nguyễn Mạnh Cường, ông Võ Trí Thành - Viện trưởng Viện nghiên cứu chiến lược Thương hiệu và Cạnh tranh bày tỏ: Về nguyên tắc, khi cấm mà trên thị trường vẫn còn tồn tại thì chính sách Nhà nước cần có ứng xử phù hợp. Trên thực tế, dù muốn hay không vẫn đang có rất nhiều người hút thuốc. Trong khi đó, đã có chứng minh, thuốc lá thế hệ mới ít tác hại hơn so với thuốc lá truyền thống. Thay vì ngăn cấm, chúng ta mong muốn có một chính sách phù hợp hơn để ai cũng phải tuân thủ.

“Chính vì vậy, tôi đồng ý cần có khuôn khổ để đưa hai sản phẩm TLTHM phổ biến ở Việt Nam hiện nay là thuốc lá làm nóng (TLLN) và thuốc lá điện tử (TLĐT) hệ thống đóng vào quản lý đồng thời. Việt Nam có thể đưa TLTHM trở thành 1 sản phẩm kinh doanh có điều kiện. Chúng ta cần có quan điểm chấp thuận để từng bước bắt kịp xu hướng” – chuyên gia Võ Trí Thành cho hay.

Đưa ra ý kiến của mình, ông Nguyễn Sĩ Cương – Nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Đối ngoại của Quốc hội nhấn mạnh: “Trước những tác hại của TLTHM không rõ nguồn gốc xuất xứ, chúng ta không nên vô cảm nữa!”.

Ông Nguyễn Sĩ Cương cho rằng, Việt Nam cần thiết lập những điều kiện kinh doanh hợp lý đối với thuốc lá thế hệ mới

Ông Cương lưu ý, "đã có nhiều tài liệu khẳng định rằng, TLTHM ít độc hại hơn so với thuốc lá truyền thống. Thậm chí, có nhiều nước trên thế giới còn sử dụng TLTHM làm phương pháp cai nghiện và giảm tác hại của hút thuốc lá truyền thống. Do đó, Việt Nam cần thiết phải làm rõ về đặc điểm, đặc tính sản phẩm và thiết lập những điều kiện kinh doanh hợp lý”.

Xét về mặt sức khỏe, bác sĩ Lê Đình Phương - Trưởng khoa Nội và Y học gia đình - Bệnh viện FV, Giảng viên Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch đã đưa ra các cơ sở khoa học phân tích xu hướng giảm tác hại của thuốc lá thông qua việc sử dụng TLĐT và TLLN.

Theo Cục Quản lý thực phẩm và dược phẩm Hoa Kỳ (FDI), việc cho phép lưu hành các sản phẩm này là thích hợp để bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Văn phòng của Tổ chức Y tế Thế giới tại Châu Âu nhận định, việc thay thế toàn bộ thuốc lá điếu truyền thống bằng sản phẩm điện tử giúp người sử dụng giảm việc bị phơi nhiễm với nhiều chất độc hại và chất gây ung thư trong thuốc lá truyền thống.

Theo Hiệp hội Bác sĩ Y tế Công cộng Hoa Kỳ, các sản phẩm thuốc lá không khói/nicotine, đang hiện hữu tại thị trường Hoa Kỳ, dù không hoàn toàn không có rủi ro, mang nguy cơ tử vong ít hơn đáng kể và dễ dàng từ bỏ hơn thuốc lá truyền thống… Các sản phẩm này bao gồm, TLĐT...

Do đó, theo bác sĩ Lê Đình Phương: “Chúng ta cần tham khảo các kinh nghiệm quốc tế, các dữ liệu toàn cầu về xu hướng phát triển loại sản phẩm thuốc lá mới, các bằng chứng giảm thiểu tác hại, rủi ro của thuốc lá mới dựa trên các bằng chứng khoa học và điều kiện hoàn cảnh thực tế của Việt Nam để có thể ban hành chính sách phù hợp nhất trong giai đoạn hiện nay cho TLTHM, nhất là thuốc lá điện tử hệ thống đóng và TLLN”.

Các Bộ, ngành vào cuộc

Đánh giá sự phù hợp của các sản phẩm TLTHM đối với hệ thống văn bản quy phạm Pháp luật Việt Nam, ông Lê Đại Hải - Phó vụ trưởng Vụ Pháp luật Dân sự - Kinh tế (Bộ Tư pháp) cho biết: Thuốc lá điện tử (TLĐT) và thuốc lá làm nóng (TLLN) đều phù hợp với định nghĩa sản phẩm thuốc lá quy định tại khoản 1 Điều 2 Luật Phòng, chống tác hại thuốc lá. Bởi Khoản 1 Điều 2 của Luật phòng, chống tác hại thuốc lá định nghĩa sản phẩm “thuốc lá là sản phẩm được sản xuất từ toàn bộ hoặc một phần nguyên liệu thuốc lá được chế biến dưới dạng thuốc lá điếu, xì gà, thuốc lá sợi, thuốc lào hoặc các dạng khác”.

Ngoài ra, Chính phủ đã ban hành các quy định phân loại TLLN và TLĐT vào các dạng sản phẩm “thuốc lá khác” theo các cam kết quốc tế của Việt Nam. TLLN và TLĐT đều được phân loại dưới mã HS 2404.

Bên cạnh đó, thuốc lá thế hệ mới, bao gồm cả TLĐT và TLLN không thuộc danh mục ngành nghề cấm kinh doanh theo Luật Đầu Tư. Vì vậy, theo ông Hải, Việt Nam nên khảo cứu các kinh nghiệm quốc tế để đưa các sản phẩm TLĐT và TLLN vào quản lý một cách đồng bộ, đồng thời dưới cùng một khung pháp lý trên cơ sở phân tích các tác động đến người tiêu dùng, doanh nghiệp và cơ quản quản lý nhà nước.

Nhận thấy cần chính sách để quản lý mặt hàng TLTHM này, ông Cao Trọng Quý - Trưởng phòng Công nghiệp, tiêu dùng thực phẩm, Cục Công nghiệp (Bộ Công Thương) cho biết: Bộ Công Thương hiện đang xây dựng chính sách quản lý mặt hàng TLTHM để trình Chính phủ ban hành trong thời gian tới theo hướng phù hợp với Hiến pháp, Luật Đầu tư, các quy định khác có liên quan và chỉ đạo của Lãnh đạo Chính phủ, bảo đảm chặt chẽ, phù hợp với chiến lược Quốc gia, giảm thiểu tác hại của thuốc lá, an toàn sức khỏe cho người sử dụng, dung hòa quyền lợi giữa chủ thể liên quan, phù hợp với thông lệ quốc tế và những cam kết của Việt Nam với cộng đồng quốc tế.

Về phía Bộ Tài chính, bà Lê Thùy Linh - Phó Trưởng phòng Chính sách thuế Giá trị gia tăng và Tiêu thụ đặc biệt - Cục Quản lý, giám sát chính sách thuế, phí và lệ phí cho biết: Theo chức năng nhiệm vụ của mình, Bộ Tài chính đang yêu cầu Bộ Công Thương tiếp tục nghiên cứu đánh giá về mặt hàng TLTHM. Trong trường hợp TLTHM được phép nhập khẩu tại Việt Nam thì TLTHM sẽ là mặt hàng chịu thuế Giá trị gia tăng và Tiêu thụ đặc biệt.

Các chuyên gia đều nhìn nhận: Một khung pháp lý toàn diện sẽ bao gồm quy định về tiêu chuẩn chất lượng, quy chuẩn sản phẩm, điều kiện kinh doanh, sản xuất, xuất-nhập khẩu và phân phối sản phẩm, chính sách về thuế, các quy định về ghi nhãn hàng hóa…

Hiện nay, Việt Nam đã có khuôn khổ khá đầy đủ và tương đồng, có thể áp dụng đồng thời cho TLĐT hệ thống đóng và TLLN. Chỉ cần đặt ra một số điều chỉnh để phù hợp hơn với yêu cầu quản lý nhằm từng bước hoàn thiện chứ không thể để “khoảng trống” cơ chế như hiện nay.

Ghi nhận những ý kiến đa chiều của các bộ, ngành cũng như của các chuyên gia, bà Đinh Thị Thu Thủy – Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế (Bộ Y tế) cho biết: “Chúng tôi lắng nghe ý kiến phản hồi của các bên để có cơ sở thuyết phục Quốc hội, từ đó, ban hành các chính sách phù hợp”.

Các ý kiến tại hội thảo “TLTHM tại Việt Nam: Khuyến nghị chính sách” đã góp phần giúp các nhà hoạch định chính sách có thêm các thông tin cập nhật, thực tế, đa chiều, toàn diện về sản phẩm, thực trạng thị trường cũng như các kinh nghiệm quản lý thuốc lá thế hệ mới trên thế giới… để từ đó có thể xây dựng chính sách quản lý hiệu quả cho cả TLLN và TLĐT, góp phần vào mục tiêu giảm thiểu tác hại thuốc lá, đảm bảo trật tự kinh doanh và không bị thất thu ngân sách từ thuế.